Караліна Мацкевіч, Беларуская бібліятэка і музэй імя Ф. Скарыны
Гэтая кніга ўпершыню адкрывае шырокаму чытачу ўнікальную калекцыю фотаматэрыялаў, сабраных этнаграфічнай экспэдыцыяй пад кіраўніцтвам Вацлава Ластоўскага на Случчыне і Мазыршчыне. У ёй прадстаўленыя выявы з арыгінальнага альбома экспэдыцыі 1928 г., які захоўваецца ў Бібліятэцы і музэі імя Францішка Скарыны ў Лёндане. Цяжкі вялікафарматны альбом, апраўлены ў барвовы аксаміт, нязьменна ўражвае наведнікаў бібліятэкі як прыгажосьцю і разнастайнасьцю экспэдыцыйных матэрыялаў, так і мастацкім узроўнем саміх фатаграфій. 270 чорна-белых фотаздымкаў з узорамі сакральнага мастацтва і архітэктуры, народнага касьцюму, ткацтва і прадметаў побыту адлюстроўваюць багатую і самабытную культуру паўднёвых рэгіёнаў Беларусі, якая яшчэ існавала ў першыя гады савецкай улады.
Альбом патрапіў у бібліятэку ў 1949 г., уратаваны пасьля вайны і перададзены на захаваньне дзеячамі беларускай дыяспары. Доўгі час каштоўныя здымкі экспэдыцыі маглі пабачыць толькі наведнікі лёнданскага цэнтру. Альбом заставаўся невядомым дасьледнікам у БССР. Сытуацыя зьмянілася з прыездам у Лёндан у 1982 г. вядомага літаратуразнаўцы Адама Мальдзіса. Ён быў першым прадстаўніком савецкай навукі, які змог наведаць Скарынаўскую бібліятэку і дасьледаваць яе зборы яшчэ да падзеньня “жалезнай заслоны”. Як знаўца і дасьледнік помнікаў беларускае культуры, прафэсар Мальдзіс мог ацаніць высокую вартасьць альбома. Так ён пісаў пра яго ў сваім “Англійскім дзённіку”:
Вечарам меў мажлівасць пазнаёміцца з масіўным альбомам, пераплеценым у чырвоны аксаміт. У ім знаходзіцца каля трохсот фатаграфій, зробленых удзельнікамі этнаграфічнай экспедыцыі на Случчыну ў канцы 20-х гадоў. Дзякуючы гэтым здымкам захаваліся ўзоры народнага адзення, дойлідства. Зафіксаваны творы мастацтва, рэчы хатняга ўжытку. Бясцэнны скарб для гісторыкаў культуры!1
У гэтым запісе не называецца месца захаваньня альбома: бадай усе згадкі пра Скарынаўскую бібліятэку і яе дырэктара айца Аляксандра Надсана былі выкрасьленыя з кніжнага выданьня “Англійскага дзённіка” савецкай цэнзурай. Але ж менавіта стараньнямі айца Надсана былі зробленыя мікрафільмавыя адбіткі ўсіх альбомных фатаграфій, якія А. Мальдзіс змог узяць з сабой. Так матэрыялы экспэдыцыі патрапілі ў Беларусь, і бясцэнны скарб нарэшце стаў даступным гісторыкам культуры. Амаль паўстагодзьдзя дасьледнікі вывучалі матэрыялы экспэдыцыі па прывезеным зь Лёндану мікрафільме, які захоўваецца ў аддзеле рукапісаў і рэдкай кнігі Цэнтральнай навуковай бібліятэкі НАН Беларусі. На падставе гэтых здымкаў вядомая мастацтвазнаўца Вольга Лабачэўская адсачыла паходжаньне калекцыі карцоў са збораў Нацыянальнага гістарычнага музэю і лякалізавала традыцыі іх вырабу, апісала каштоўную калекцыю драўляных бажніц, набытых экспэдыцыяй і страчаных падчас вайны, дасьледавала адметныя рысы народнага касьцюму Случчыны і Мазыршчыны. Гісторык сакральнай архітэктуры Беларусі Тамара Габрусь выкарыстала мікрафільмавыя копіі фотаздымкаў экспэдыцыі ў сваіх дасьледаваньнях драўлянага храмабудаўніцтва Слуцку і Случчыны. Параўнаньне архітэктуры існуючых цэркваў з будынкамі, выявы якіх захаваліся толькі на экспэдыцыйных фота, дазволіла дасьледніцы выявіць агульныя барочныя рысы драўляных храмаў рэгіёну.
Хаця матэрыялы мікрафільма і сталі важнай крыніцай для дасьледнікаў, экспэдыцыя 1928 г. да гэтага часу не атрымала шырокай вядомасьці. Дагэтуль застаецца патрэба апублікаваць унікальныя матэрыялы экспэдыцыі, зрабіць іх здабыткам нацыянальнай культуры, даступным як адмыслоўцам — этнографам, энтолягам, гісторыкам культуры і мастацтвазнаўцам — так і шырокай аўдыторыі ўсіх, хто цікавіцца народным мастацтвам. Добрай нагодай для такой публікацыі стаў 140-гадовы юбілей Вацлава Ластоўскага, у гонар якога ў Скарынаўскай бібліятэцы прайшла міжнародная навуковая канфэрэнцыя і выстава першадрукаў. Альбом фатаграфій, які вы трымаеце ў руках, прысьвечаны юбілею нашага выдатнага суайчыньніка і ёсьць першай спробай данесьці да беларускага чытача здабыткі ягонай экспэдыцыі.
У падрыхтоўцы гэтага выданьня ключавую ролю адыграла Вольга Лабачэўская — укладальніца альбома і аўтарка ўступнага артыкула. Прадуманыя ёю канцэпцыя выданьня і парадак разьмяшчэньня ў ім фотаздымкаў прадстаўляюць альбом як візуальны дзёньнік экспэдыцыі, які прасочвае яе маршрут ад Слуцка да Мазыршчыны.2 Пасьлядоўнае групаваньне здымкаў па мясцовасьцях і тэмах спрашчае працэс пошуку матэрыялаў для дасьледнікаў. У грунтоўным уступным артыкуле В. Лабачэўская раскрывае гістарычны і культурны кантэкст, у якім праходзіла экспэдыцыя, апісвае яе набыткі, прасочвае лёсы ўдзельнікаў і трагічны шлях яе кіраўніка — акадэміка, грамадзкага і культурнага дзеяча Вацлава Ластоўскага. Закранаецца ў артыкуле і гісторыя самога экспэдыцыйнага альбома, якая прывяла яго ў Скарынаўскую бібліятэку.3
У арыгінальным альбоме цікавыя ня толькі фатаграфіі, але і подпісы пад імі. Зробленыя ад рукі, яны перадаюць лексыку, формы імёнаў, назовы элемэнтаў архітэктуры, народнага касьцюму і прадметаў этнаграфіі, якія адыйшлі разам з сваёй эпохай. Гэтае выданьне захоўвае моўны калярыт арыгіналу, падаючы подпісы пад фатаграфіямі ў іх першапачатковым напісаньні паралельна з сучаснымі анатацыямі, зробленымі ўкладальніцай. У працы над анатацыямі і асабліва ў рэдагаваньні тэрмінаў сакральнага мастацтва, якія ўжываюцца ў гэтым выданьні, надзвычай каштоўнай была кансультацыя знаўцы царкоўных традыцый, культуроляга айца Сяргея Стасевіча.
У выданьні ўжываюцца як мінімум тры нормы правапісу беларускай мовы. Альбом выдадзены клясычным правапісам у яго сучаснай нармалізацыі4, у той час як усе крыніцы цытуюцца ў напісаньні адпаведнага пэрыяду. Такім чынам, тэксты 1920-х гадоў перадаюць моўнае асяродзьдзе часоў Інбелкульту, а інтэрвію зь “Літаратуры і мастацтва” за 1991 г. — сучасны афіцыйны правапіс. Разам з фотаздымкамі экспэдыцыі гэтыя тэксты дапамагаюць стварыць больш поўную карціну свайго часу.
Шэраг асоб спрычыніліся да падрыхтоўкі выданьня на розных этапах. Асаблівая падзяка належыцца валянтэрам, якія выканалі працаёмкія тэхнічныя задачы: Уладзіславу Гарбацкаму за набор подпісаў, Кацярыне Андрушкевіч і Ігару Іванову — за дапамогу ў лічбавай апрацоўцы здымкаў, Багдану Сугаку — за здымкі альбома ў інтэр’еры бібліятэкі і выдавецтву “Скарына” — за дыхтоўны дызайн. Выраб макета быў фінансава падтрыманы Сымонам Хаткевічам, якому мы выказваем вялікую падзяку.
Мы спадзяёмся, што выданьне альбома будзе цікавае і спэцыялістам, і шырокай публіцы як унікальны помнік, у якім адбіваецца прыгажосьць, багацьце і самабытнасьць народнай культуры першай трэці ХХ ст. Мы ахвяруем яго памяці нашага выдатнага суайчыньніка Вацлава Ластоўскага — мысьляра, адраджэнца, зьбіральніка беларускага скарбу.
1 Мальдзіс, Адам. З літаратуразнаўчых вандраванняў. Нарысы, эсэ, дзённікі. — Мінск: Мастацкая літаратура, 1987. — С. 127.
2 Лабачэўская, В.А. «Пісанае» дрэва — карцы. Гісторыя калекцыі Нацыянальнага гістарычнага музея Рэспублікі Беларусь: паходжанне, функцыя, семантыка мастацкай формы і арнаменту // Музейны веснік. Вып. 5 / [укл. Н. У. Калымага і інш.]; Нац. гіст. музей Рэспублікі Беларусі. — Мінск: Артыя Груп, 2011. — С. 63–71; Архіў забытай экспедыцыі Вацлава Ластоўскага 1928 года па маршруце Слуцк ― Асташкавічы // Культура и быт белорусов в этнографических исследованиях и музейных коллекциях : материалы международной научной конференции (7–8 июня 2012 года, г. Минск) / [сост. Н. С. Бункевич и др.] — Минск, 2012. — С. 83–86.
3 Габрусь, Т. В. Параўнальны аналіз ужывання шматгранных форм у драўляным храмабудаўніцтве Украіны і Беларусі // Пытанні мастацтвазнаўства, этналогіі і фалькларыстыкі. Вып. 28 / Цэнтр даследаванняў беларускай культуры, мовы і літаратуры НАН Беларусі ; навук. рэд. А. І. Лакотка. — Мінск : Права і эканоміка, 2020. — С. 26–32 (спасылка на с. 29); Драўлянае хрысціянскае храмабудаўніцтва Беларусі / Т. В. Габрусь. — Мінск: Беларуская навука, 2020. — 316 с.
4 Бушлякоў Ю., Вячорка В., Санько З., Саўка З. Беларускі клясычны правапіс : Збор правілаў : Сучасная нармалізацыя. Вільня–Менск, 2005.